Budynek, który chcemy przedstawić znajduje się na rogu ulic Wrocławskiej i Strzody powstał w drugiej połowie XIX wieku. Przez dekady zmieniała się jego bryła i funkcje – od hotelowej i gastronomicznej, poprzez rozrywkową, kulturalną, do edukacyjnej. Jest to jeden z najstarszych zachowanych obiektów hotelowych w Gliwicach, obecnie mieści się w nim Liceum Akademickie. Wielu gliwiczan pamięta działający w tym obiekcie przez kilkadziesiąt lat Kino-Teatr X oraz Klub Studencki Spirala.
Zacznijmy od początku. Dawne plany miasta Gliwice wskazują, że budynek na narożnej parceli istniał już w 1890 roku. Niestety nie zachowały się żadne jego projekty. Wiemy natomiast, że był wielokrotnie przebudowywany. Jak pokazują zachowane dawne fotografie i widokówki, obiekt zaprojektowano w modnej wówczas stylistyce. Monika Michnik [1] pisze: „Założono go na planie zbliżonym do litery H, z płytkimi jednoosiowymi skrzydłami bocznymi w formie ryzalitów. Cofnięcie części środkowej na poziomie pierwszej kondygnacji pozwoliło na uzyskanie efektu pełnych ryzalitów w skrzydłach bocznych. Trójkondygnacyjna część środkowa została nakryta płaskim dachem, natomiast skrzydła boczne podwyższono o kondygnację poddasza i przesłonięto prawie płaskim dachem czterospadowym”.
W XIX wieku w budynku znajdowała się gospoda Golden Grube (Złota Kopalnia), która oferowała również kilkanaście pokoi hotelowych i stajnie dla siedemdziesięciu koni. W tym czasie ścisła zabudowa miasta kończyła się na dzisiejszej ulicy Wrocławskiej. Na przeciwległym placu targowym (dziś obszar Placu Krakowskiego) odbywały się od wieków targi końskie, a kupcy i handlarze poszukiwali noclegu w sąsiedztwie. Z upływem czasu kolejni właściciele lub dzierżawcy budynku, wprowadzali zmiany nie tylko w nazwie obiektu, ale także w jego wnętrzach [1, 2].
Carl Trzaskalik rozwinął działalność gastronomiczną i w roku 1893 uzyskał zgodę na wyszynk w dni targowe. Prowadził także na placu niewielką kantynę z gorącymi przekąskami. Po remoncie wnętrz na parterze pojawiła się jednoprzestrzenna sala, do której wejście prowadziło wprost z placu targowego. W roku 1900 nowym dzierżawcą został Martin Pese, który przerobił dawny hol na salę restauracyjną. W dużej sali powstała scena i tunel dla orkiestry, wszystko z myślą o teatrze rewiowym Goldgrube Variete, który zaczął dawać przedstawienia. Na pierwszym piętrze zlikwidowano część pokoi, tworząc w ten sposób galerię. W 1906 roku kolejny właściciel zmienił nazwę gospody na Buergerliche Gasthaus (Mieszczańska Gospoda), zaadaptował drugie piętro na pokoje hotelowe oraz stworzył ogródek letni. W 1914 roku nowa właścicielka Matylda Schwertner zmodernizowała i podniosła standard obiektu, przemianowała go na Hotel Vier Jahreszeiten (Hotel Cztery Pory Roku) i rozwinęła działalność rozrywkową – obywały się koncerty, bale karnawałowe i turnieje tańca. W 1926 roku zakończono działalność hotelarską, ale restauracja i kabaret działały tam do lat 40. ubiegłego wieku.
Pocztówka Gliwice,1920, zbiory Muzeum Śląskiego, domena publiczna
Nowy rozdział w dziejach budynku rozpoczął się wkrótce po zakończeniu II wojny światowej. Został on przekazany Politechnice Śląskiej na potrzeby Studenckiego Domu Kultury, co – dzięki aktywności studentów – przyczyniło się do rozkwitu działalności kulturalnej. W 1958 roku obiekt został rozbudowany i przebudowany na studencki kinoteatr według projektu architektonicznego Tadeusza Teodorowicza-Todorowskiego. W rezultacie powstała sala kinowa i teatralna, która mogła pomieścić 400 widzów; stworzono małe zaplecze techniczne, operatorownię i garderoby. Do budynku od ul. Strzody dobudowano pawilon mieszczący hol kasowy, pokój administracyjno-kasowy oraz szatnię dla widzów. Architektowi przyświecała troska o zachowanie przyrody otaczającej obiekt, o czym sam pisze tak [3]: „Nieregularny kształt pawilonu powstał w wyniku uwzględnienia zarówno funkcji, jak i przede wszystkim stanu istniejącego, a głównie zachowania istniejących na granicy działki drzew, mocno pochylonych ku budynkowi SDK i nie tworzących regularnej ściany”.
Kino-Teatr X 1. widok od strony szatni, 2. projekt architektoniczny T. Teodorowicz-Todorowski, 3. sala bufetowa fot. J. Walor, Architektura nr 11-12, 1959, SARP
Budynek po rozbudowie szybko zaczął pełnić nowe funkcje kulturalne i odtąd przez kilkadziesiąt lat funkcjonował pod nazwą Kino-Teatr X [4]. Funkcję dyrektora tej studenckiej instytucji kultury pełnili kolejno: Aleksander Ligęza oraz Jerzy Malitowski. W budynku mieścił się też Klub Studencki Spirala, do którego prowadziło osobne wejście.
Kino-Teatr X był kinem miejskim I kategorii. Codziennie puszczano tu filmy zarówno dla dzieci, jaki i dla dorosłych, a dodatkowo odbywały się tu nocne maratony filmowe i spotkania DKF-u. W latach 1985-1994 działała tu Akademia Filmowa, a filmy, które powstały w jej ramach, pokazywano na specjalnych pokazach nie tylko w Gliwicach, lecz również w klubach i na festiwalach studenckich w Krakowie i Świnoujściu. W 1994 roku Kino-Teatr X był pierwszym kinem na Śląsku, w którym uruchomiono aparaturę filmową w systemie Dolby SR.
Kino-Teatr X był też miejscem prezentacji inicjatyw teatralnych, jazzowych i estradowych gliwickiego i ogólnopolskiego studenckiego ruchu kulturalnego. Do awangardowych w treści i formie należał Teatr STG oraz Teatr Poezji STEP. Oficjalnie Teatr STG [5, 6] zainaugurował swoją działalność wystawiając „Ślub” Witolda Gombrowicza w kwietniu 1960 r. Była to światowa prapremiera sztuki wybitnego polskiego dramaturga w reżyserii Jerzego Jarockiego oraz scenografią i kostiumami Krystyny Zachwatowicz. Spektakl zdobył uznanie krytyków, a Teatr STG stał się natychmiast ważną sceną amatorskiego ruchu teatralnego. Dramat szybko znalazł się też na indeksie i po czterech przedstawieniach został zdjęty z afisza. Przez kilkadziesiąt lat działalności wystawiono tutaj wiele dramatów i adaptacji utworów: Mrożka, Iredyńskiego, Babla, Różewicza, Witkiewicza, Čapka, Brylla, Zegadłowicza i innych. Większość sztuk prezentowanych przez STG reżyserował Edward Mołek, a za scenografię odpowiadał Roman Nowotarski. W budynku Kino-Teatru X można było również obejrzeć spektakle Teatru Poezji STEP, który powstał nieco później. Założycielami Teatru STEP [7] byli m.in. Jerzy Gruca i Wojciech Pszoniak. Przez lata działalności teatru reżyserii przestawień podejmowali się: Władysław Karbowicz, Andrzej Barański, Jan Klemens, Zdzisław Gil, Stefan Guzowski. Od roku 1962 kierownictwo literackie sprawował poeta, dramatopisarz Tadeusz Różewicz, który w tym czasie mieszkał w Gliwicach. To tutaj, w grudniu 1962 roku, miała miejsce światowa prapremiera sztuki Tadeusza Różewicza pt. „Świadkowie albo nasza mała stabilizacja” w reżyserii Jana Klemensa, ze świetną kreacją aktorską Wojciecha Pszoniaka. Spektakl ten odbił się szerokim echem w całej Polsce.
Kino-Teatr X, fot. M. Głowaczewski, zbiory Muzeum w Gliwicach
Kino-Teatr X był miejscem o istotnym znaczeniu na mapie kulturalnej Gliwice, gdzie spotykali się zarówno studenci, jak i mieszkańcy miasta. W ciągu kilkudziesięciu lat imponującej aktywności kinoteatru, odbyły się tu setki wydarzeń kulturalnych. Nie sposób ich tutaj wszystkich wymienić. Miały tu miejsce wystawy sztuki, koncerty muzyczne, spektakle teatralne i kabaretowe. Kino-Teatr X był też otwarty na zewnętrzne inicjatywy, gościł w swoich podwojach, m.in.: Juwenalia, dyskusyjny klub filmowy, Noc Naukowców, Gliwickie Dni Dziedzictwa Kulturowego, festiwal filmowy Drzwi grupy Wrota, przedstawienie Teatru A, Teatru Nowej Sztuki, Teatru Remont i wiele innych [4].
Kino-Teatr X w 2007 roku | fot. Konrad Kurzacz, Wikipedia, licencja Creative Commons Attribution ShareAlike 2.5.
W 2009 roku budynek Kino-Teatru X ze względu na zły stan techniczny został wyłączony z eksploatacji. Po przeprowadzonym w latach 2010-2011 remoncie i przebudowie wg projektu architektonicznego Jerzego Witeczka i jego zespołu, mieści się tam Wydział Architektury Politechniki Śląskiej. W 2012 roku adaptacja budynku zdobyła 10. miejsce w konkursie na Najlepszą Przestrzeń Publiczną województwa śląskiego. Obecnie w budynku poza przyszłymi adeptami architektury, można spotkać również młodzież licealną, która kształci się w zlokalizowanym tam Liceum Akademickim, w klasach o profilach architektonicznym i politechnicznym. W 2023 roku w tym miejscu zainaugurowała swoją działalność Galeria X. To wspólna inicjatywa Politechniki Śląskiej oraz Związku Polskich Artystów Plastyków Oddziału Gliwicko – Zabrzańskiego, która ma na celu promowanie sztuki poprzez odbywające się tam wystawy wybitnych twórców. Jednakże, wiele studenckich inicjatyw kulturalnych, na których wyrósł Kino-Teatr X, odeszło już do historii. Wraz ze zmianą stylu życia zmieniły się też potrzeby i sposoby samorealizacji młodzieży akademickiej. Teraz studenckie życie kulturalne skupia się w Centrum Kultury Studenckiej Mrowisko, do którego również przeniósł się Klub Spirala.
Autorka artykułu: Magdalena Baraniecka
Centrum Informacji Kulturalnej i Turystycznej
Bibliografia
[1] Monika Michnik, Hotel Vierjahreszeiten (Cztery pory roku), obecnie budynek Kino-Teatru X i Klubu Spirala, [w:] „Gliwice Znane i nieznane”, tom III, Wyd. 1, Muzeum w Gliwicach, 2010
[2] http://www.gliwiczanie.pl/Reportaz/hotele/X.htm
[3] Tadeusz Teodorowicz-Todorowski, Studencki kinoteatr w Gliwicach, [w:] Architektura nr 11-12, 1959
[4] https://pl.wikipedia.org/wiki/Kino-Teatr_X
[5] Adam Łysiak, Gliwice oczami literatów. Trasa nr 9, [w:] Wycieczki z Wędrowcem, wydanie II uzupełnione, Muzeum w Gliwicach, 2019
[7] http://www.gliwiczanie.pl/Reportaz/teatr/STEP/teatr_STEP.htm
* Kierunek Gliwice – projekt w którym Centrum Informacji Kulturalnej i Turystycznej raz w miesiącu będzie zabierać nas w podróż po Gliwicach. Szykujcie się na sporą dawkę wiedzy i ciekawostek o naszym mieście. Jeżeli temat Was zainteresuje, po więcej (informacji, przewodników) zapraszamy do CIKiTu, którego nowa siedziba mieści się w Centrum Przesiadkowym.